Modern Selefîlik ve Vahhâbîlik: Kuruluşu, Yayılışı, Kaynağı ve İbn Teymiye ile Bağlantısı Üzerine Bir Tahlil
Özet
Bu inceleme, modern dönemde ortaya çıkan Selefîlik ve Vehhâbîlik akımlarının İslâmî ilim geleneğinin tabiî bir seyrinin değil, dış merkezlerin müdahaleleriyle biçimlenen bir fikrî mühendislik hareketi olduğuna dair kanaati ilmî dayanaklarla açıklamaktadır. Makalede İbn Teymiyye’nin bu hareketlerin kurucusu olmadığı, bilakis eserlerinin bağlamından koparılarak araçsallaştırıldığı ortaya konulmaktadır. Ayrıca İngiliz sömürge siyasetinin, Siyonist stratejilerin ve bölgesel güç hesaplarının Selefîlik ve Vehhâbîliğin teşekkülündeki rolü tarihî belgeler ışığında değerlendirilmektedir.
Giriş
Selefîlik ve Vehhâbîlik, modern İslâm dünyasında en çok tartışılan iki akımdır. Her iki hareket de kendisini “selef-i sâlihîn çizgisi”nin temsilcisi olarak takdim ederken, tarihî gerçeklik bu iddia ile örtüşmemektedir. Modern Selefîlik ve Vehhâbîlik, klasik geleneğin kendi içinden filizlenen tabiî bir ilmî tekâmül değil; sömürge aklının müdahaleleriyle yön verilen, siyasî maksatlarla beslenen yapılardır.
Bu inceleme, Selefîlik ve Vehhâbîliğin:
- kuruluş zemini,
- yayılış seyri,
- dış bağlantıları,
- İbn Teymiyye ile kurduğu iddia edilen bağ
üzerine kısa fakat müdellel bir değerlendirmedir.
1. Modern Selefîlik ve Vehhâbîlik Bir “İlmî Tekâmül” Değil, Bir “Siyasî Mühendislik” Ürünüdür
1.1. Hicaz’da Suud–İngiliz İttifakı ve Vehhâbîliğin Siyasî Zemin Bulması
XVIII. yüzyılda Muhammed b. Abdülvehhâb ile Suud hanedanının ittifakıyla beliren Vehhâbîlik, XIX. yüzyıla gelindiğinde İngilizlerin Osmanlı karşıtı siyasetiyle kesişmiştir. İngiliz arşivlerindeki India Office Records ve FO 371 belgelerinde, Suud hanedanının Osmanlı’yı yıpratmak için uygun bir araç olarak görüldüğü açıkça yer almaktadır.^1
Bu durum, Vehhâbîliğin siyasî himaye altında geliştiğini göstermektedir.
1.2. Mısır, Hindistan ve Körfez’de Selefî Yayılımının İngiliz Nüfuzu ile Çakışması
Modern Selefîlik en yoğun olarak:
- İngiliz işgali altındaki Mısır’da,
- İngiliz idaresindeki Hint alt kıtasında,
- İngiliz nüfuzunun belirleyici olduğu Körfez’de
serpilmiştir. Bu üç coğrafyanın ortak noktası, İngiliz denetimi ve matbuat, eğitim, burs ve siyasal himaye yollarının bu akımı desteklemesidir.^2
Dolayısıyla modern Selefîlik, kendiliğinden doğan bir ilmî hareket görüntüsü verse de, fiiliyatta bir dış yönlendirme ürünüdür.
2. İngiliz Siyaseti ve Siyonist Strateji: Parçalanmış Bir İslam Dünyası Projesi
2.1. İngiliz Siyasetinin Temel İlkesi: Böl, Parçala, Yönet
İngiliz devlet belgelerinde açıkça yer alan “divide and rule” (böl ve yönet) ilkesi, din alanında şu yollarla uygulanmıştır:
- Mezhepler arası ayrılığın körüklenmesi,
- Cemaatlerin birbirine düşürülmesi,
- Geleneksel ulemanın otoritesinin zayıflatılması,
- Yeni dinî akımların yönlendirilmesi.^3
Selefîlik ve Vehhâbîlik, bu stratejinin İslâm dünyasındaki en elverişli araçlarından biri hâline gelmiştir.
2.2. Siyonist Strateji: Ümmetin Enerjisini Kendi İçine Sevk Etmek
XX. yüzyılın başından itibaren Siyonist yayınlarda, Selefî söylemin özellikle:
- İç çatışmaları körüklemesi,
- Ümmetin ortak meselelerinden dikkatleri uzaklaştırması,
- Filistin meselesinde İslâm toplumlarının birlik zeminini zayıflatması
nedeniyle kullanılabilir bir güç olduğu vurgulanmıştır.^4
Bu yönüyle modern Selefîlik, ümmetin enerjisini İslâm’ın asıl meseleleri yerine kendi iç tartışmalarına yönlendiren bir ayrıştırma vasıtası hâline gelmiştir.
3. İbn Teymiyye Üzerine: Samimi Bir Âlimin Görüşlerinin Araçsallaştırılması
3.1. İbn Teymiyye Selefîliğin Kurucusu Değildir
İbn Teymiyye:
- Samimi bir müçtehid,
- Hristiyanlık eleştirisinde kudretli bir müellif,
- İslâm’ı savunma gücü yüksek bir alimdir.
Tartışmalı görüşleri bulunmakla birlikte modern Selefîlik ve Vehhâbîliği kuran o değildir. Bu yeni Hareketler, onun eserlerinden seçip bağlamından koparttıkları sert ifadeleri yeni bir kimlik inşasında kullanmıştır.^5
3.2. Bağlamdan Kopan Görüşlerin Yeni Bir Projeye Malzeme Olması
İbn Teymiyye’nin:
- Toplum düzenine dair görüşleri,
- Tasavvufa bakışı,
- İslâm birliğine yaptığı vurgular
görmezden gelinmiştir. Böylece onun ilmî mirası, modern Selefîliğin daraltılmış ve ideolojik çerçevesine uydurulmuştur.
4. Selefîlik ve Vehhâbîlik: Ayrı Başlangıçlar, Ortak Seyir
4.1. Teorik Farklılık, Siyasî Yakınlık
Vehhâbîlik başlangıçta askeri ağırlıklı bir hareket iken, modern Selefîlik ilmî görünüm altında yayılmıştır. Fakat XX. yüzyılda:
- Aynı finans kaynakları,
- Aynı yayın ağları,
- Aynı siyasi ilişkiler
sayesinde iki akım birbirine yaklaşmış ve aynı damarı temsil eder hâle gelmiştir.^6
4.2. Petrol Gücü ve Selefîliğin Küresel Yayılması
Suudi Arabistan’ın petrol gelirleriyle kurduğu geniş yayın ağı, Selefîliği dünyanın dört bir yanında Vehhâbî çizgiye yaklaştırmıştır.^7
Bu süreç, modern Selefîliğin küresel ölçekte tek biçimli bir söyleme kavuşmasına yol açmıştır.
Sonuç
Modern Selefîlik ve Vehhâbîlik:
- Kökleri içeride olsa da,
- Büyüten elleri dışarıda olan,
- Tabii bir ilmî tekâmül değil,
- Sömürgeci aklın yön verdiği bir tasarım ürünüdür.
Bu akımlar İbn Teymiyye’ye isnat edilmekte, fakat yalnızca onun sert ifadelerinden seçilen dar bir bölüm kullanılmaktadır. Oysa İbn Teymiyye’nin ilmî mirası, modern Selefîliğin ideolojik çerçevesine indirgenemeyecek kadar geniş ve çok boyutludur.
Sonuç olarak:
Modern Selefîlik ve Vehhâbîlik, İslâm dünyasının iç dinamikleriyle değil, dış güçlerin siyasi hesaplarıyla biçimlenmiş hareketlerdir.
Bu tespit, hem İslâm toplumlarının iç huzuru hem de fikrî berraklığın korunması için hayati önemdedir.
Hazırlayan: Ahmet Ziya İbrahimoğlu
10.12.2025 – Üsküdar
Kaynakça:
- India Office Records, London National Archives.
- DeLong-Bas, Natana. Wahhabi Islam. Oxford University Press.
- Commins, David. The Wahhabi Mission and Saudi Arabia. IB Tauris.
- Kepel, Gilles. Jihad: Expansion and Decline of Radical Islam. Harvard University Press.
- Hoover, Jon. Ibn Taymiyya. Oxford University Press.
- Lacroix, Stéphane. Awakening Islam. Harvard University Press.
- Algar, Hamid. Wahhabism: A Critical Essay. Islamic Publications.
ترجمة من التركية إلى العربية: 👇
السلفيّة الحديثة والوهابيّة: دراسة تحليلية حول النشأة والانتشار والمصادر وصلتها بابن تيمية
الملخّص
تبيّن هذه الدراسة أنّ السلفيّة الحديثة والوهابيّة ـ اللتين برزتا في العصر الحديث ـ ليستا امتدادًا طبيعيًا لمسار العلوم الإسلاميّة، بل هما نتاج هندسة فكريّة صيغت بتأثير تدخلات خارجيّة. وتوضح الدراسة أنّ ابن تيمية لم يكن مؤسّسًا لهاتين الحركتين، وإنما جرى توظيف بعض عبارات كتبه بعد اقتطاعها من سياقها وبنائها في مشروع فكري جديد. كما تُقيَّم ـ في ضوء وثائق تاريخيّة ـ أدوار السياسة الاستعمارية البريطانيّة والاستراتيجيات الصهيونيّة وحسابات القوى الإقليميّة في تشكّل السلفيّة والوهابيّة الحديثة.
مقدمة
تُعَدّ السلفيّة والوهابيّة من أكثر الحركات إثارة للجدل في العالم الإسلامي المعاصر. فرغم أن كلتا الحركتين تقدّمان نفسيهما بوصفهما الممثل الأصيل لـ “منهج السلف الصالح”، إلا أنّ الواقع التاريخي لا يوافق هذا الادعاء. فالسلفيّة والوهابيّة الحديثتان ليستا ثمرة تطوّر علمي داخلي، بل نتاج توجيه استعماري وتغذية سياسيّة مقصودة.
وتتناول هذه الدراسة بإيجاز موثّق:
- أساس النشأة،
- مسار الانتشار،
- الارتباطات الخارجيّة،
- العلاقة المزعومة بابن تيمية.
1. السلفيّة والوهابيّة ليستا تطوّرًا علميًا طبيعيًا بل نتاج هندسة سياسية
1.1 التحالف السعودي–البريطاني في الحجاز وتكوين البعد السياسي للوهابيّة
ظهرت الوهابيّة في القرن الثامن عشر من خلال تحالف محمد بن عبد الوهاب مع أسرة سعود، ثم تلاقت في القرن التاسع عشر مع السياسة البريطانيّة المناوئة للدولة العثمانيّة. وتشير وثائق India Office Records وملفات FO 371 إلى أنّ بريطانيا اعتبرت أسرة سعود أداة مناسبة لإضعاف العثمانيين.^1
وهذا يبيّن أنّ الوهابيّة نمت في ظلّ رعاية سياسيّة واضحة.
1.2 انتشار السلفيّة في مصر والهند والخليج وتزامنه مع النفوذ البريطاني
برزت السلفيّة الحديثة بقوة في:
- مصر تحت الاحتلال البريطاني،
- شبه القارّة الهنديّة تحت الإدارة البريطانيّة،
- الخليج العربي حيث النفوذ البريطاني الواسع.
وتجمع هذه المناطق الثلاث خاصيّة القرب من النفوذ البريطاني، إضافةً إلى دعم إعلامي وتعليمي ومالي مباشر وغير مباشر.^2
ومن ثمّ فالسلفيّة الحديثة ـ وإن ظهرت بمظهر الحركة العلميّة ـ هي في حقيقتها نتاج توجيه خارجي.
2. السياسة البريطانيّة والاستراتيجية الصهيونيّة: مشروع تفتيت العالم الإسلامي
2.1 المبدأ الأساس في السياسة البريطانيّة: فرّق تَسُد
تُظهِر الوثائق البريطانيّة مبدأ “divide and rule” بوصفه قاعدة أساسيّة، وقد طُبّق في المجال الديني عبر:
- تأجيج الخلافات المذهبيّة،
- إثارة النزاعات بين الجماعات،
- إضعاف سلطة العلماء التقليديين،
- صناعة حركات دينيّة جديدة وتوجيهها.^3
وقد أصبحت السلفيّة والوهابيّة إحدى أكثر الأدوات ملاءمة لتطبيق هذا المبدأ في العالم الإسلامي.
2.2 الاستراتيجية الصهيونيّة: توجيه طاقة الأمة نحو صراعات داخليّة
منذ بدايات القرن العشرين، أكدت الكتابات الصهيونيّة أنّ الخطاب السلفي يمتلك قابلية لـ:
- تأجيج النزاعات الداخليّة،
- صرف الانتباه عن القضايا المركزيّة للأمة،
- إضعاف وحدة المسلمين في قضيّة فلسطين.
ولهذا عُدّ عنصرًا يمكن استثماره في إضعاف الجبهة الإسلاميّة.^4
وبذلك تحوّلت السلفيّة الحديثة إلى وسيلة لصرف طاقة الأمة نحو خلافات جانبيّة.
3. ابن تيمية: عالم مخلص استُخدمت آراؤه خارج سياقها
3.1 ابن تيمية ليس مؤسّس السلفيّة الحديثة
كان ابن تيمية:
- مجتهدًا صادقًا،
- صاحب قدرة علميّة في نقد النصرانية،
- وعالمًا واسع المعرفة.
ومع ما لديه من آراء محلّ جدل، إلا أنه لم يؤسّس السلفيّة الحديثة ولا الوهابيّة. بل إن هذه الحركات استخرجت من كتبه العبارات الأكثر حدّة واقتطعتها من سياقها لتُبنى عليها هويّة جديدة.^5
3.2 استخراج الأقوال من سياقها وتحويلها إلى مادة لمشروع جديد
أُهملت في التراث التيميي جوانب أساسية مثل:
- نظريته في انتظام المجتمع،
- موقفه المتوازن من التصوف،
- تأكيده على وحدة الأمة.
وبذلك أُفرغ تراثه من أبعاده الواسعة وحُشِر في إطار أيديولوجي ضيّق يناسب المشروع السلفي الحديث.
4. السلفيّة والوهابيّة: بدايات مختلفة ومسار واحد
4.1 اختلاف نظري وتقارب سياسي
كانت الوهابيّة في بداياتها حركة ذات طابع عسكري، بينما انتشرت السلفيّة الحديثة في صورة حركة علميّة. غير أنّ القرن العشرين شهد تقاربًا كبيرًا بينهما من خلال:
- مصادر التمويل المشتركة،
- شبكات النشر الواحدة،
- الروابط السياسيّة المتداخلة.^6
وبذلك انتهت الحركتان إلى تمثيل تيّار واحد في المضمون.
4.2 القوة النفطيّة وانتشار السلفيّة عالميًا
أسهمت عوائد النفط في السعودية في إنشاء شبكة نشر عالميّة ضخمة دفعت السلفيّة إلى الاقتراب من الخطّ الوهابي في مختلف البلدان.^7
وبهذا اكتسبت السلفيّة الحديثة خطابًا عالميًا موحّدًا.
الخاتمة
إنّ السلفيّة والوهابيّة الحديثتين:
- جذورهما داخلية،
- لكن أيدي التغذية والتوجيه كانت خارجيّة،
- وليستا تطوّرًا علميًا طبيعيًا،
- بل نتاج تخطيط سياسي استعماري.
ويُنسب هذان التياران إلى ابن تيمية، ولكن بالاعتماد على جزء ضيّق من عباراته الأكثر حدّة، مع إهمال تراثه الواسع الذي لا يمكن حصره في الإطار الأيديولوجي السلفي الحديث.
والخلاصة:
السلفيّة والوهابيّة الحديثتان حركتان تشكّلتا لا بفعل ديناميّات الأمة الداخليّة، بل بتأثير الحسابات السياسيّة للقوى الخارجيّة. وهذه الحقيقة مهمّة للمحافظة على صفاء الفكر ووحدة المجتمعات الإسلاميّة.
إعداد: أحمد ضياء إبراهيم أوغلو
10 / 12 / 2025 – أوف
المراجع
- India Office Records, London National Archives.
- DeLong-Bas, Natana. Wahhabi Islam. Oxford University Press.
- Commins, David. The Wahhabi Mission and Saudi Arabia. I.B. Tauris.
- Kepel, Gilles. Jihad: Expansion and Decline of Radical Islam. Harvard University Press.
- Hoover, Jon. Ibn Taymiyya. Oxford University Press.
- Lacroix, Stéphane. Awakening Islam. Harvard University Press.
- Algar, Hamid. Wahhabism: A Critical Essay. Islamic Publications.