Gecenin Sükûnetindeki Derinlik: Teheccüd Vaktinin Ruhî ve Zihnî Açılımları
(Kur’ân, Sünnet ve Çağdaş İlimler Işığında Ruh Arınması, Kalp Dirilişi ve Zihin Berraklığı)
1. Giriş
Gecenin son kısmı, tarih boyunca hem hakikat yolcularının hem de çağdaş ilim erbabının “derinlik vakti” olarak nitelediği müstesna bir zaman dilimidir. Bu vakit, insanı üç ana vasıfla buluşturan bir menzildir:
1. Ruhun arınması,
2. Kalbin dirilmesi,
3. Zihnin berraklaşması.
İslâm geleneğinde bu üç nitelik, özellikle Teheccüd ile kuvvet bulur. Kur’ân-ı Kerîm’in gecenin sükûnetinden söz ederken işaret ettiği mânevî iklim, çağdaş ilimlerin ortaya koyduğu bulgularla da büyük ölçüde örtüşmektedir.
Bu makalede Teheccüdün, kulun iç âlemine inen bu üç büyük tesiri; âyetler, sahih hadisler ve nörolojik araştırmalar ışığında incelenecektir.
2. Kur’ân’ın Beyanı: Gecenin İç Aydınlanmaya Açtığı Kapı
2.1. İsra 79: Gecede Yükselten Bir Nefes
“Gecenin bir bölümünde kalkıp onunla (Kur’ân) Teheccüd kıl; bu senin için fazladan bir kulluktur. Umulur ki Rabbin seni Makam-ı Mahmud’a yükseltir.” (İsrâ, 17/79)
Bu âyet, gecenin son diliminin yalnızca bir ibadet vakti değil, yükseliş ve arınma menzili olduğuna işaret eder. Buradaki “yükselme”, insanın iç âleminde gerçekleşen bir ruh arınmasını da içine alır.
2.2. Müzemmil 6: Sözün Gönle En Derin İşlediği An
“Gece kıyamı, sözün gönle yerleşmesi bakımından daha sağlam ve daha etkili bir vakittir.”
Bu âyet, kalbin dirilişinin en kuvvetli olduğu zamanın gece olduğunu açıkça ifade eder. İlâhî kelâmın gönle nüfuzu, ancak sakin ve arınmış bir zihin ikliminde gerçekleşir.
3. Sünnet’te Teheccüd: Kalbin Diriliği ve Yakınlık Hâli
3.1. Resûlullah’ın Geceyle Olan Yakınlığı
Hz. Âişe validemiz şöyle anlatır:
“Resûlullah, ayakları şişinceye kadar gece namazı kılardı.” (Buhârî, Teheccüd, 6)
Bu sebat, Teheccüdün ruhu diri tutan bir nefes olduğunu gösterir.
3.2. Gecenin Son Dilimi: Dileklerin Geri Çevrilmediği An
Peygamber Efendimiz buyurur:
“Gecenin sonunda bir an vardır ki, o anda yapılan dua reddedilmez.” (Tirmizî, Daavât, 80)
Duanın makbuliyetinin bu derece vurgulanması, bu vakitte kalbin en diri, zihnin en berrak, ruhun en arınmış hâlinde olduğuna işaret eder.
4. Teheccüdün Zihnî Arınmaya Etkisi: Modern Bilim Ne Diyor?
4.1. Tetha Dalgaları ve Derin Şuur Katmanları
Nöroloji araştırmaları, uykudan uyanışın en son safhasında beynin Tetha dalgaları (derin şuur eşiği dalgaları) yaydığını ortaya koyar. Bu dalgalar, şuuraltının derinliklerinde gizlenen katmanların yüzeye yaklaşmasına, öz duyuşların belirginleşmesine ve zihnin berrak, uyanık bir farkındalık kazanmasına zemin hazırlar.
Bu hâl, sanki ruhun derin kuyularında saklı bir ışığın gece sükûnetinde su yüzüne çıkışı gibidir; kalp canlanır, zihinde berrak bir fark göze çarpar ve ruh, arınmanın huzuruna erişir. Gecenin sessizliği, kalbin ritmiyle uyum içinde titreşir ve Teheccüdün manevi atmosferi, zihnin ve ruhun derin katmanlarına işleyen bir ilham gibi yavaşça yayılır.
Böylece Teheccüdün hedeflediği üç temel vasfın zihnî ve ruhî altyapısı titizlikle şekillenir: ruhun arınması, kalbin canlanması ve zihnin açılması.
4.2. Sessizliğin İnsanı İçine Çağıran Gücü
Gecenin son bölümünde:
- Dış uyaranların yok denecek kadar azalması,
- Zihni dağıtan bütün meşguliyetlerin sönmesi,
- Kalbin kendi sesini duyabilecek bir sükûnete kavuşması
kişiyi iç aydınlanmaya ve şuuraltı berraklığına hazır hâle getirir.
4.3. Bilimsel Bulgular: Gece İçe Doğru Yolculuğu Destekliyor
Nörobilim çalışmalarına göre bu saatlerde:
- Zihnî toparlanma artmakta,
- Duygusal yükler hafiflemekte,
- Karar verme gücü berraklaşmakta,
- Kişi kendini daha doğru okumaktadır.
Bunların her biri, Teheccüdün bin dört yüz yıldır işaret ettiği üç ana vasıfla tamamen uyumludur.
5. Teheccüd: Ruhun Arındığı, Kalbin Dirildiği, Zihnin Berraklaştığı An
Kur’ân’ın “gönle en etkili vakit” diye nitelediği gece sükûneti, Resûlullah’ın hayatında süreklilik kazanan Teheccüdle birleşince, insanın iç âleminde derin bir uyanış meydana getirir.
Bu uyanış, üç temel sonuç verir:
1. Ruhun arınması: Günün tortuları silinir, kulun gönlü saflaşır.
2. Kalbin dirilişi: İlâhî hitap kalbe daha derin işler, duyarlık artar.
3. Zihnin berraklaşması: Şuuraltı katmanlar yumuşar, iç göz açılır, hakikati idrak kolaylaşır.
6. Sonuç
Teheccüd, hem vahiy kaynaklarında hem de çağdaş ilimlerde derinlik, berraklık ve arınma vaktidir. Kur’ân âyetleri, sahih hadisler ve modern bilimsel bulgular, gecenin son kısmının insan ruhunda açtığı bu üç büyük pencereyi teyit eder.
Bu vakitte kılınan namaz, edilen dua ve yapılan tefekkür; insanın kendi hakikatine yaklaşmasını sağlayan mânevî bir seferdir.
Hazırlayan: Ahmet Ziya İbrahimoğlu
02.12.2025 – OF
Bu yazıyı 👆 okuyanların şu konuşmayı dinlemenleri de faydalı olabilir: 👇https://youtube.com/watch?v=VpC0eil1m3A&si=zIAaBwKc6HaZZDbZ
Dipnotlar:
1. İsrâ Sûresi, 17/79.
2. Müzemmil Sûresi, 73/6.
3. Buhârî, Teheccüd, 6.
4. Tirmizî, Daavât, 80.
5. J. A. Hobson, Dreaming and the Brain, MIT Press, 2002.
6. Andrew Newberg, How God Changes Your Brain, Ballantine Books, 2009.
ترجمة من التركية إلى العربية: 👇
عمق السَّكِينَة اللَّيْلِيَّة: انفتاحاتٌ روحيّة وعقليّة في وقت التهجّد
(تطهّر الرّوح، وانبعاث القلب، وجلاء الذهن في ضوء القرآن والسنّة وعلوم العصر)
1. تمهيد
يُعَدّ الثُّلُث الأخير من الليل زمنًا استثنائيًّا وصفه سالكو طريق الحقّ وأهل العلوم المعاصرة بـ “ساعة العمق”؛ إذ يلتقي فيه الإنسان بثلاث خصال جوهريّة:
- تطهّر الرّوح،
- انبعاث القلب،
- وجلاء الذهن.
وقد ترسّخَت هذه الخصال في التراث الإسلامي من خلال عبادة التهجّد التي تُعدّ من أزكى أبواب الترقي الروحيّ. وما يذكره القرآن الكريم عن سكينة الليل وإشراقه الباطني، تؤكّده -إلى حدٍّ بعيد- نتائجُ العلوم العصبيّة الحديثة.
وهذه المقالة تتناول أثر التهجّد في إحداث هذه الخلال الثلاث داخل باطن الإنسان، اعتمادًا على الآيات، والأحاديث الصحيحة، واكتشافات علم الأعصاب.
2. بيان القرآن: باب الانكشاف الباطني في سكون الليل
2.1. آية الإسراء 79: نَفَسٌ يرفع العبد في ظلمات الليل
قال تعالى:
﴿وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَىٰ أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا﴾ (الإسراء: 79)
تدلّ الآية على أنّ الثُّلُث الأخير من الليل ليس وقت عبادة فحسب، بل مَنفَذٌ للارتقاء والتطهّر. والبعث إلى المقام المحمود يشير إلى ارتفاعٍ روحيّ يتجلّى في باطن الإنسان قبل أن يظهر في الآفاق.
2.2. آية المزّمّل 6: ساعةُ نفاذ الكلمة إلى أعماق القلب
قال تعالى:
﴿إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِيلًا﴾ (المزّمّل: 6)
هذه الآية تُبيّن أنّ أشدّ أوقات ترسّخ الحقّ في القلب هو الليل، إذ لا ينفذ كلام الله إلى القلب بعمقٍ إلا في مناخٍ من السكينة وصفاء الذهن.
3. التهجّد في السنّة: حياة القلب وقرب العبد من ربّه
3.1. صِلة النبيّ صلى الله عليه وسلم بالليل
روت أمّ المؤمنين عائشة رضي الله عنها:
“كان رسولُ الله ﷺ يقوم الليل حتى تتفطّر قدماه.” (البخاري، كتاب التهجّد، 6)
وهذا الثبات يدلّ على أنّ التهجّد نَفَسٌ يحيي الروح ويُنعش الباطن.
3.2. لحظةٌ لا تُرَدّ فيها الدعوة
قال رسول الله ﷺ:
“إنَّ في اللَّيْلِ ساعةً لا يُوافِقُها عبدٌ مُسْلِمٌ يَسألُ اللهَ خيرًا إلا أعطاه إيّاه.” (الترمذي، كتاب الدعوات، 80)
تأكيد فضيلة هذه الساعة يشير إلى أنّ القلب يكون فيها أقرب إلى الحياة، والذهن أصفى، والروح أطهر.
4. أثر التهجّد في الصفاء العقلي: ماذا تقول العلوم الحديثة؟
4.1. موجات ثيتا وطبقات الوعي العميق
تشير الأبحاث العصبية إلى أن الدماغ يطلق موجات ثيتا (موجات عتبة الوعي العميق) في المرحلة الأخيرة من الانتقال من النوم إلى اليقظة. تعمل هذه الموجات على اقتراب الطبقات المخفية في أعماق اللاوعي إلى السطح، ووضوح الإحساس الجوْهَري، واكتساب العقل وعيًا صافيًا ومتيقظًا.
ويشبه هذا الوضع كأن نورًا مخفيًا في أعماق الروح يطفو على سطح الماء في سكون الليل؛ فتنتعش القلوب، ويبرز الفرق الصافي في العقل، وتبلغ الروح سكينة التطهر. ويتناغم صمت الليل مع إيقاع القلب، وينتشر جوّ التهجد الروحي كإلهام ينساب ببطء ليصل إلى أعماق العقل والروح.
وهكذا تتشكل البنية العقلية والروحية للخصائص الثلاثة الأساسية التي يسعى التهجد لتحقيقها بعناية: تطهير الروح، انتعاش القلب، وانفتاح العقل.
4.2. قوّة السكون: حين يدعو الليلُ الإنسانَ إلى داخله
في الثُّلُث الأخير من الليل:
- تكاد المؤثّراتُ الخارجيّة تنعدم،
- وتنطفئ شواغل الفكر،
- ويستعيد القلب قدرته على سماع صوته الداخلي.
فيسهل على الإنسان أن يدخل حالة الانكشاف الباطني وارتفاع مستوى الوعي العميق.
4.3. شهادات علم الأعصاب: الليلُ رِحلةٌ إلى الداخل
تُجمِع البحوث الحديثة على أنّ هذه الساعات تشهد:
- ازدياد صفاء الوظائف العقليّة،
- تراجع الضغوط الانفعالية،
- ارتفاع جودة اتخاذ القرار،
- ازدياد قدرة الإنسان على قراءة ذاته.
وهذه كلّها توافق ما دعا إليه الإسلام منذ قرون.
5. التهجّد: لحظة تطهّر الروح، وانبعاث القلب، وجلاء الذهن
حين تجتمع سكينة الليل بإشراق العبادة، ويُتبع ذلك قيام النبيّ ﷺ الذي جعله عادةً لا تنقطع، يحدث في باطن الإنسان يقظةٌ عميقة تتجلّى في ثلاثة آثار:
- تطهّر الرّوح: تنقشع غبارُ اليوم وتتصفّى النفس.
- انبعاث القلب: ينفذ الخطاب الإلهي إلى أعماق القلب فتزداد رقّته وإشراقه.
- جلاء الذهن: تلين طبقات العقل الباطن، وينفتح البصر الداخلي، ويسهل إدراك الحقائق.
6. خاتمة
إنّ التهجّد -في ضوء الوحي والعلوم المعاصرة- هو ساعةُ عمقٍ وصفاءٍ وترقّي. فقد أكّدت نصوص القرآن والسنّة، كما أكّدت الدراسات العلميّة الحديثة، أنّ الثُّلث الأخير من الليل يفتح للإنسان نوافذَ ثلاثًا: العمق الروحي، والحياة القلبية، والصفاء الذهني.
فالصلاة والدعاء والتفكّر في هذه الساعة تُقَرِّب الإنسان من حقيقته، وتجعله في رحلةٍ روحيّة سامية.
إعداد:
أحمد ضياء إبراهيم أوغلو – 02/12/2025 – أوف
الحواشي
- الإسراء: 79.
- المزّمّل: 6.
- البخاري، كتاب التهجّد، 6.
- الترمذي، كتاب الدعوات، 80.
- J. A. Hobson, Dreaming and the Brain, MIT Press, 2002.
- Andrew Newberg, How God Changes Your Brain, Ballantine Books, 2009.