Kubbetü’s-Sahra ile Mescid-i Ömer’in Özdeşleştirilmesi ..
Bu yazı, TDV İslam Ansiklopedisinde Nebi Bozkurt Beyin yazdığı “Kubbetü’s-Sahra” maddesine ilmi bir tenkit olarak yazılmıştır.

Giriş
Son yıllarda bazı popüler ve yarı-akademik metinlerde, Kubbetü’s-Sahra ile Hz. Ömer’in Kudüs’te yaptırdığı mescidin aynı olduğu veya bu yapının “Ömer Camii” olarak tanındığı ileri sürülmektedir. Bu görüş özellikle Batılı seyyahların yanlış anlamalarına dayansa da, günümüzde bazı akademik isimler tarafından da tekrar edilmektedir. Oysa bu iddia, tarihî belgelerle çeliştiği gibi, İslâm mimarisi, kaynaklar ve Kudüs’ün şehir dokusuna dair mükteseb bilgiyle de örtüşmemektedir.
1. Hz. Ömer’in Kudüs’te Yaptırdığı Mescid Nerede ve Nasıl Bir Yapıydı?
Hz. Ömer (r.a.), Kudüs’ü 638 yılında sulh yoluyla fethettikten sonra, bugünkü Mescid-i Aksâ’nın bulunduğu alanda basit yapılı bir mescid inşa ettirmiştir. Bu alanın temizlenmesini bizzat emretmiş, üstü kapalı olmayan, sade ve mihrapsız bir mescid yapılmıştır.1
İmam Taberî, Hz. Ömer’in Kudüs’te bir mescid yaptırdığını nakleder ancak bu yapının ne mimarî detaylarını verir ne de Kubbetü’s-Sahra ile irtibat kurar.2
2. Kubbetü’s-Sahra Ne Zaman ve Kim Tarafından İnşa Edilmiştir?
Kubbetü’s-Sahra, H. 72 / M. 691-692 yıllarında, Emevî Halifesi Abdülmelik b. Mervân tarafından inşa ettirilmiştir. Bu durum, hem kitabesinde açıkça yazılıdır hem de dönemin kaynaklarıyla sabittir.3
Yapı, üzerinde bulunduğu Sahra (kaya) nedeniyle bu isimle anılmıştır; amacı hem siyasi (hilâfet otoritesini tahkim) hem de dînî (Müslümanların kıble ile ilgili hafızasını Kudüs’te sabitlemek) idi.4
3. “Ömer Camii” Adlandırması: Bir Batılı Yanılgı
Kubbetü’s-Sahra’nın “Ömer Camii” olarak adlandırılması, özellikle 19. yüzyıl Avrupalı seyyahlarının yanılgılarından kaynaklanmaktadır. Kudüs’e gelen birçok Batılı gezgin, mimarî açıdan daha ihtişamlı ve dikkat çekici olan Kubbetü’s-Sahra’yı, “El-Aksa” zannetmiş ve bu yapıyı Ömer’in mescidi olarak tanıtmıştır.5
Oysa bugün bilinen Mescid-i Aksâ, güneyde yer alır ve aslında Hz. Ömer’in yer belirlediği bölgededir.6
4. Kubbetü’s-Sahra’nın Mimari ve Tarihî Delilleri
Kubbetü’s-Sahra, sekizgen planlı, kubbeli ve detaylı süslemeleri olan bir yapıdır. Bu tarz, ancak Emevî mimarîsine tekabül eder ve Hz. Ömer’in sadeliğiyle bilinen yönetim tarzına uygun değildir.7
Üstelik yapı üzerinde yer alan Arapça kitabeler, Abdülmelik’in adıyla inşa sürecini belgeler.8
5. Sonuç: İki Ayrı Yapı, İki Ayrı Dönem
Hz. Ömer’in Kudüs’te yaptırdığı mescid, bugün güneyde bulunan Mescid-i Aksâ’nın temellerini teşkil eden, sade bir ibadet yeridir. Kubbetü’s-Sahra ise yarım asır sonra Abdülmelik tarafından yaptırılmış ve zamanla kutsiyet kazanmıştır. Bu iki yapıyı özdeşleştirmek, hem tarihî gerçekliğe hem de kaynaklara aykırıdır.
Hazırlayan: Ahmet Ziya İbrahimoğlu
08.07.2025 OF
Dipnotlar:
- Taberî, Târîḫu’l-Ümem ve’l-Mulûk, II, 449; ayrıca bkz. İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, VII, 58-60.
- Taberî, a.g.e., II, 450.
- Creswell, K.A.C., Early Muslim Architecture, Vol. I, Oxford University Press, 1969, s. 39-41.
- Grabar, Oleg, The Shape of the Holy: Early Islamic Jerusalem, Princeton University Press, 1996, s. 63-78.
- Le Strange, Guy, Palestine under the Moslems, London, 1890, s. 148-149.
- Hillenbrand, Robert, Islamic Architecture, Edinburgh University Press, 1994, s. 132-136.
- Necipoğlu, Gülru, The Dome of the Rock as Palimpsest, Muqarnas Vol. 22, 2005, s. 17-33.
- King, David A., Islamic Astronomy and Geography, Aldershot: Variorum, 1993, s. 55.
ترجمة من التركية إلى العربية: 👇
كُتِبَ هذا المقالُ نقدًا علميًّا على مادة “قبة الصخرة” التي كتبها الأستاذ نبي بوزكورت في دائرة المعارف الإسلامية الصادرة عن وقف الديانة التركي.
ربط قبة الصخرة بمسجد عمر: نقد علمي موثّق
المقدمة
في السنوات الأخيرة، ظهرت بعض الكتابات الشعبية وأشباه الأكاديمية التي تزعم أن قبة الصخرة هي نفس البناء الذي أمر الخليفة عمر بن الخطاب رضي الله عنه ببنائه بعد فتحه لبيت المقدس، بل وذهب بعضهم إلى القول إنها تُعرف بـ”مسجد عمر”. وهذه الدعوى، وإن كانت تستند في ظاهرها إلى ما تداوله بعض الرحّالة الغربيين، إلا أنها تتعارض مع المعطيات التاريخية الموثقة ومع واقع التخطيط المعماري والمعرفي لمدينة القدس.
أولًا: أين بنى عمر بن الخطاب المسجد، وكيف كان شكله؟
بعد فتح عمر بن الخطاب رضي الله عنه لبيت المقدس عام 15هـ/638م، أمر بإقامة مسجد بسيط في الجهة الجنوبية من الحرم الشريف، وهو ما يعرف اليوم بموقع المسجد الأقصى. وقد ورد في المصادر الإسلامية أن المسجد كان بسيطًا، غير مسقوف، ولا يحتوي على محراب.1
أما المؤرخ الطبري، فقد ذكر أن عمر بنى مسجدًا في القدس، دون أن يربطه بقبة الصخرة أو يشير إلى بناء معماري مهيب.2
ثانيًا: متى بُنيت قبة الصخرة، ومن الذي أمر ببنائها؟
تم تشييد قبة الصخرة في عام 72هـ / 691-692م، في عهد الخليفة الأموي عبد الملك بن مروان. وهذا مثبت في النقوش التي لا تزال موجودة على البناء، كما تؤكده المصادر التاريخية المعتبرة.3
وقد أُنشئت القبة على الصخرة المشهورة لأغراض دينية وسياسية، منها تثبيت المرجعية الدينية في القدس مقابل التنافس مع الكعبة التي كانت تحت سيطرة عبد الله بن الزبير في مكة آنذاك.4
ثالثًا: مصطلح “مسجد عمر”: وهم استشراقي
ارتبط اسم “مسجد عمر” بقبة الصخرة نتيجة خطأ وقع فيه الرحّالة الغربيون في القرن التاسع عشر، إذ كانوا يظنون أن البناء المذهّب الفخم في منتصف الحرم هو المسجد الأقصى.5
وقد ساهم هذا الوهم في تداول تسمية “مسجد عمر” على قبة الصخرة، رغم أن المسجد الذي أمر به عمر يقع في الطرف الجنوبي للحرم، وهو ما يعرف اليوم بالمصلى القبلي.6
رابعًا: البيّنات التاريخية والمعمارية لقبة الصخرة
قبة الصخرة مبنية على مخطط ثماني، ومزخرفة بشكل فني دقيق، وتحمل الطراز الأموي الكلاسيكي. وهذا النمط المعماري يتنافى مع بساطة عصر الخلفاء الراشدين، خصوصًا في عهد عمر بن الخطاب المعروف بالزهد والتقشف.7
كما أن النقوش العربية التي تزين البناء، تؤكد أن عبد الملك بن مروان هو من أمر ببنائه.8
خامسًا: خاتمة: بناءان مختلفان وزمنان متباعدان
البناء الذي أمر به عمر بن الخطاب رضي الله عنه بعد فتحه لبيت المقدس كان بسيطًا في جنوب الحرم، وهو نواة المسجد الأقصى اليوم. أما قبة الصخرة فهي بناء أموي فخم تم تشييده بعد نحو نصف قرن من ذلك، لأغراض دينية وسياسية.
الخلط بينهما خطأ علمي وتاريخي لا يسنده دليل موثوق.
الحواشي والمراجع:
١. الطبري، تاريخ الأمم والملوك، ج٢، ص ٤٤٩؛ انظر أيضًا: ابن كثير، البداية والنهاية، ج٧، ص ٥٨-٦٠.
٢. الطبري، المصدر نفسه، ج٢، ص ٤٥٠.
٣. Creswell, K.A.C., Early Muslim Architecture, Vol. I, Oxford University Press, 1969, pp. 39-41.
٤. Grabar, Oleg, The Shape of the Holy: Early Islamic Jerusalem, Princeton University Press, 1996, pp. 63-78.
٥. Le Strange, Guy, Palestine under the Moslems, London, 1890, pp. 148-149.
٦. Hillenbrand, Robert, Islamic Architecture, Edinburgh University Press, 1994, pp. 132-136.
٧. Necipoğlu, Gülru, The Dome of the Rock as Palimpsest, Muqarnas Vol. 22, 2005, pp. 17-33.
٨. King, David A., Islamic Astronomy and Geography, Aldershot: Variorum, 1993, p. 55.